جایگاه خانواده در اسلام
خانواده نخستین نهاد اجتماعى است که در زندگى جمعى انسان شکل گرفته و مهمترین نقش را در توسعه و رشد مراحل حیات بشر در امتداد تاریخ انسان از خود نشان داده است و از ابتدا تاهنوز و تا فرجام زندگى، نسبت به سایرنهادهاى اجتماعى از ارزش و اهمیت خاصى برخوردار بوده و خواهد بود
، ولى با همه اینها متأسفانه امروزه
در اثر رشد و توسعه فزاینده وسایل و ابزار رسانه هاى
الیکترونى و تهاجم گسترده فرهنگ انحطاط و ضد اخلاق،
نظام مقدس خانواده دچار تزلزل و بحران شده است.و زن و
مرد که مهمترین رکن نظام مقدس خانواده به شمار مى روند
کمتر به آن بها داده مى شود. و دنیاى غرب به این آفت
مبتلا شده و آثار آن کم و بیش در دنیاى شرق سرایت کرده
است.
یکى از عوامل تزلزل خانواده ها، عدم آشنایى زن و شوهر
به حقوق همدیگر و یا نادیده گرفتن حقوق یکدیگر است که
در اثر عدم آشنایى و یا رعایت نکردن حقوق همدیگر، نظام
خانواده دچار بحران و تزلزل مى شود.
در این مقاله سعى شده است تا جایگاه خانواده در اسلام
و یکسان بودن مبدأ زن و مرد در نظام آفرینش بررسى
بشود.
تعریف خانواده
نظام خانواده، یک نهاد اساسى و محورى در جامعه است و
به عنوان هسته اولیه و براى سایر نهادهاى اجتماعى به
شمار مى رود.
نظام خانواده کوچکترین واحد اجتماعى است که اساس و
زیرساخت واحدهاى بزرگ اجتماعى بشرى به شمار مى رود.
افرادى که در این واحد کوچک اجتماعى رشد مى یابد و
تربیت مى شود به میزان رشد و شکوفایى شان سهم در
واحدهاى اجتماعى بزرگ انسانى دارند.
افرادى که روزى به عنوان فرمانرواى مقتدر و سیاستمدار
سترگ، و مدیر نیرومند، و مبتکر توانا در جامعه ظهور
مى کنند، و مسؤولیتهاى سنگین و خطیرى را به عهده
مى گیرند، نظام خانواده و کانون گرم پدر و مادر
تربیتگاه نخستین آنها است.
رشد و شکوفایى این نظام محبوب و بى بدیل، مرهون شناخت
و رعایت دقیق حقوق هریکى از اعضاى آن نسبت به یکدیگر
است، همانطورى که نظامهاى بزرگ اجتماعى، قوانین و
حقوق خاصى خودش را در ارتباط با اداره واستحکام و رشد
و بالندگى دارد، نظام خانواده نیز چنین است.
مهمترین رکن در نظام خانواده پدر و مادر، و زن و شوهر
است که هرکدام از حقوق ویژه اى در ارتباط با یکدیگر و
در ارتباط با فرزندان برخوردار هستند، رعایت این حقوق،
رشته هاى پربار نظام خانواده را مستحکم مى سازد. تأمین
شرایط زندگى شیرین و شایسته و ایجاد محیط سالم و امن
محصول ایمان و اعتقاد زن و مرد به قانون دینى و عمل بر
طبق آن مى باشد.
شناخت مسایل مربوط به خانواده اعم از زن و مرد و
فرزندان و قضاوت در باره احکام و حقوق آنان، بدون
شناخت و توجه به موقعیت و جایگاه نهاد خانواده سخن
ناصواب خواهد بود، و همچنین سخن گفتن از حقوق فردى و
اجتماعى مرد و یا زن و بررسى حقوق زن و شوهر بدون
عنایت به نقش و موقعیت خانواده در متون و منابع دینى
امرى ناشدنى است. بدین لحاظ ضرورى است که پیش از بررسى
نقش حقوق متقابل زن و مرد در تعالى و استحکام خانواده
به موقعیت و جایگاه این نهاد مقدس اشاره شود:
جایگاه خانواده در قرآن کریم
در باره نظام خانواده و شکل گیرى و اهمیت آن رهنمودهاى
فراوانى در متون دینى ما ـ اعم از کتاب و سنت ـ وارد
شده است.
خانواده (زن و شوهر) در قرآن کریم آیاتى از از آیات
خدا و مایه آرامش روحى شمرده شده است، چنانکه خداوند
فرموده است:
(ومن آیاته ان خلق لکم من انفسکم ازواجا لتسکنوا الیها
وجعل بینکم مودة ورحمة ان فى ذلک لآیات لقوم یتفکرون)
(روم، 30/21).
«و از نشانه هاى او این که همسرانى از جنس خودتان براى
شما آفرید تا در کنار آنان آرامش یابید، و در میانتان
مودت و رحمت قرار داد; در این نشانه هایى است براى
گروهى که تفکّر مى کنند».([1])
در جاى دیگر از زن و مرد به عنوان لباس یاد شده است:
(هن لباس لکم وانتم لباس لهن) (بقره، 2/187).
«آنها لباس شما هستند، و شما لباس آنها; (هردو زینت هم
و سبب حفظ یکدیگرید».
لباس وسیله پوشش و حفاظت براى بدن است. و به قول علامه
طباطبایى در این آیه استعاره بسى لطیف به کار برده شده
است. زن براى مرد و مرد براى زن به عنوان لباس و پوشش
مى باشد که همدیگر را از آلودگى و فجور محافظت
مى کند.([2]) و نیز همانطورى که لباس مایه زینت و
زیبایى براى انسان است و زن و مرد نیز مایه زینت و
زیبایى براى یکدیگر است.
جایگاه خانواده در روایات
نظام خانواده، نظام ارزشمند و محبوبى است که در اسلام
هیچ بنایى محبوبتر از او پایه ریزى نشده است. پیامبر
اسلام مى فرماید:
«ما بنى فى الاسلام بناء اَحبّ الى اللَّه تعالى و
اعزّ من التزویج».
«در اسلام هیچ نهادى محبوب تر و عزیرتر از تشکیل
خانواده در نزد خداوند بنا نشده است».([3])
و نیز فرموده است:
«ما استفاد امرؤ مسلم فائدة بعد الاسلام أفضل من زوجة
مسلمة، تسرّه اذا نظر الیها، و تطیعه اذا أمرها، و
تحفظه اذا غاب عنها فى نفسها و ماله»
«هیچ فائده اى بعد از نعمت اسلام برتر و مفیدتر از این
براى مرد مسلمان نیست که او همسرى داشته باشد که هروقت
به او نگاه کند مسرور و شاداب گردد و هنگامى که به او
دستور بدهد اطاعت نماید، و هر وقتى که از نزدش برود
حافظ جان خود و مال همسرش باشد».([4])
در این حدیث شریف زن شایسته و وارسته بالاترین ارزش و
نعمت بعد از اسلام، براى مرد شمرده شده است.
«ان اللَّه عزّ و جلّ یحب البیت الذى فیه العرس، و
یبغض البیت الذى فیه الطلاق».([5])
«خداوند خانه اى را که در آن عطر دل انگیز عروس بوزد
دوست مى دارد، و خانه اى را که در آن سخن غم انگیز
طلاق سرداده شود دشمن مى دارد».
نظام خانواده از چنان جایگاه و مقام شایسته در اسلام
برخوردار است که حتى تأثیر روى ثواب عبادت و بندگى
مى گذارد، تا جایى که دو رکعت نماز کسانى که تشکیل
خانواده داده اند برتر از عبادت فرد مجردى است که شب و
روز نماز بخواند. چنانکه امام باقر(علیه السلام)
فرموده است:
«الرکعتان یصلّیهما رجل متزوج افضل من رجل اعزب یقوم
لیله و یصوم نهاره»([6]).
«دو رکعت نماز مرد معیل افضل و بهتر از نماز مرد مجردى
است که شب را به عبادت بایستد و روز را با روزه سپرى
کند».
این روایات و نیز روایاتى قریب به این مضمون که در
متون اسلامى، وارد شده به خوبى جایگاه و ارزش والاى
خانواده را تعیین مى کند.
هم سنخ بودن زن و مرد در آفرینش
زن و مرد در نظام آفرینش از یک سنخ است، و هردو از نفس
واحده که حضرت آدم باشد به وجود آمده اند. قرآن کریم
مى فرماید:
(یا ایها الناس اتقوا ربکم الذى خلقکم من نفس واحدة
وخلق منها زوجها وبث منهما رجالا کثیرا ونساء) (نساء،
4/ 1).
«اى مردم! از (مخالفت) پروردگارتان بپرهیزید. همان کسى
که همه شما را از یک انسان آفرید; و همسر او را (نیز)
از جنس او خلق کرد; و از آن دو، مردان و زنان فراوانى
(در روى زمین) منتشر ساخت».
(هوالذى خلقکم من نفس واحدة وجعل
منهازوجهالیسکن الیها)(اعراف،7/189).
«او خدایى است که (همه) شما را از یک فرد آفرید; و
همسرش را نیز از جنس او قرار داد، تا در کنار او
بیاساید».
(وهو الذى أنشأکم من نفس واحدة) (انعام، 6/98).
«او کسى است که شما را از یک نفس آفرید».
این آیات به روشنى دلالت دارد که زن و مرد از سنخ
واحدى است، و مبدأ آفرینش هردو یک چیز است. و هیچ گونه
تفاوتى در مبدأ خلقت ندارد، و همه از یک نفس که حضرت
آدم باشد آفریده شده اند.
حقوق و تکالیف خانواده
در اسلام زن و مرد که رکن اصلى نظام خانواده را تشکیل
مى دهند حقوقى دارند، و چه بسا که هرکدام حقوق و
تکالیف مشابه و مشترکى نیز دارند نظیر حق حیات، حق
مسکن، حق حضانت، و نظیر تکالیف احکام عبادى اعم از
واجب و حرام و مستحب و مندوب از قبیل وجوب نماز، روزه،
زکات، وحج و صله ارحام، و حرمت خمر، قمار، رشوه ودزدى
و غصب و سایر محرمات.([7])
اگر در اسلام مرد حقوقى دارد، زن نیز داراى حقوقى
مى باشد، و اگر وظایف و تکالیفى را بر عهده مرد گذاشته
بر عهده زن نیز تکالیف و وظایفى را نهاده است و هرکدام
حقى بر گردن یکدیگر دارند، چنانکه رسول خدا(صلى الله
علیه وآله) در حجة الوداع فرمود:
«ان لکم من نسائکم حق ولنسائکم علیکم حقا».([8])
«شما بر زنان حقى دارید و زنان شما بر شما حقى دارند».
زن و مرد منشأ مشترک در نظام آفرینش و خلقت دارند، و
چه بسا تکالیف و حقوق زن و مرد در بسیارى از موارد
مشترک و شبیه به هم هستند و نیز برگردن همدیگر حق و
حقوقى دارند، چه بسا حق و حقوق مردان نسبت به حق و
حقوق زنان سنگین تر است،([9]) و بدون تردید رعایت حقوق
متقابل، نقش مهمى را در تحکیم و رشد نظام خانواده
دارد.
[1] . ترجمه : آیت اللّه مکارم شیرازى.
[2] . ر . ک . المیزان، محمد حسین طباطبایى، ج2، ص 44،
قم: مؤسسه نشر اسلامى، 1402 ق.
[3] . الهدایة، صدوق، ص 257، قم: ناشر مؤسسه امام
هادى(علیه السلام) چاپ اول 1418 هـ ق.
[4] . وسائل الشیعه، حر عاملى، ج 14، ص 23، قم: آل
البیت، چاپ دوم، 1414 هـ ق.
[5] . کافى، کلینى، ج 6، ص 54، اصفهان: ناشر مکتب
امیرالمؤمنین(علیه السلام) 1403هـ ق.
[6] . وسائل الشیعه، حر عاملى، ج 14، ص 7.
[7] . ر . ک : مبانى حقوق، محمد جواد موسوى غروى، ص
252، اصفهان: جهاد دانشگاهى.
[8] . نیل الاوطار، محمد شوکانى، ج 6، ص 346، بیروت:
دار الجلیل، بى تا.
[9] . ر.ک : تحریرالوسیله، امام خمینى، ج2، ص303، قم:
مؤسسه مطبوعاتى اسماعیلیان، دارالکتب العلمیة، بى تا.
(بشارت - فصلنامه فرهنگى ـ اجتماعى - سال هفتم ، شماره
24 ، بهار 1384)
